W IV Prefacji o Najświętszej Maryi Pannie modlimy się słowami: „To, co Ewa straciła przez niewierność, Maryja odzyskała przez wiarę * i stała się dla pielgrzymującego ludu znakiem pociechy i niezawodnej nadziei”. Mamy tutaj paralelę między niewiernością Ewy a posłuszeństwem Maryi, która „odzyskuje to, co Ewa straciła”, a więc naprawia jej brzemienny w skutkach błąd. To widzenie w Maryi „nowej Ewy”, tytułowanie i czczenie Jej w ten sposób, ma swoje źródło w myśli wczesnych Ojców Kościoła.

„TYP” I „ANTYTYP”

Pisarze wczesnochrześcijańscy często stosowali tzw. typologię, czyli interpretację Pisma Świętego, w której w Starym Testemencie dostrzegali „typy”, a zatem od greckiego słowa typos - „odbicie, obraz”, zapowiedzi wydarzeń i osób, które pojawiają się w Nowym Testamencie, „w pełni czasu zbawienia”. Te osoby i wydarzenia są z kolei nazywane „antytypami”. Przykładem typologii jest zestawienie historii biblijnych dwóch dziewic – Ewy, która była dziewicą w momencie swojego nieposłuszeństwa, z Maryją, która jako dziewica wypowiedziała swoje posłuszne „fiat”: „Niech mi się stanie według słowa Twego” (Łk 1,38). Ewa jest zatem „typem” Maryi (jej obrazem, zapowiedzią), Maryja zaś „antytypem” Ewy (wypełnieniem nową treścią jej historii) i zarazem „nową Ewą”. Pierwszym autorem, który zestawiał Maryję z Ewą, pogłębiał i rozwijał tę biblijną paralelę, widząc w Matce Bożej przeciwieństwo Ewy, był Justyn Męczennik († 165 r.). Myśl o „Maryi – nowej Ewie” rozwinął św. Ireneusz z Lyonu († 202 r.), uznawany przez niektórych uczonych za „pierwszego teologa wśród Ojców Kościoła”.

„REKAPITULACJA” ŚW. IRENEUSZA Z LYONU

Św. Ireneusz rzeczywiście jako pierwszy w historii uporządkował dane Bożego objawienia, zaczerpniete z Pisma świętego i Tradycji Kościoła, w integralny system myśli chrześcijańskiej. Uczynił to w swoim najważniejszym dziele Adversus haereses, w polemice z gnozą – herezją, która w II wieku poważnie zagrażała jedności chrześcijan,. Osią systemu Ireneusza była teoria nazywana po łacinie „recapitulatio”, czyli teoria „ugłowienia” wszystkiego w Chrystusie. Punktem wyjścia tej koncepcji są dla Ireneusza słowa św. Pawła z Listu do Efezjan: Bóg postanowił, „aby wszystko na nowo zjednoczyć w Chrystusie jako Głowie” (Ef 1,10). Chrystus jest centrum historii, do którego wszystko zmierza. Jego wcielenie jest najważniejszym wydarzeniem w dziejach świata. Dla biskupa Lyonu Chrystus jest przede wszystkim „nowym Adamem”, który niesie w sobie całą ludzkość, odkupuje ją spod władzy szatana i grzechu przez swoją paschę, naprawia błąd pierwszego człowieka – Adama, i jako Pierwszy Zmartwychwstały wszczepia ludzi w swoje duchowe Ciało Mistyczne, czyli Kościół, ożywiony Duchem Świętym. Jako że dla Ireneusza Chrystus jest przede wszystkim nowym Adamem, nie mogła umknąć jego uwadze również nowa Ewa, i jej kluczowa rola w centralnym wydarzeniu naszych dziejów – wcieleniu Syna Bożego.

„PRZYCZYNA ZBAWIENIA”

Ireneusz nazywa Maryję „przyczyną zbawienia” (causa salutis) całego rodzaju ludzkiego, w przeciwieństwie do Ewy, która stała się „przyczyną śmierci”. Zwraca uwagę na to, że Ewa, będąc żoną Adama, uległa w Ogrodzie Eden szatanowi, a więc upadłemu aniołowi, Maryja zaś, poślubiona św. Józefowi, w domu w Nazarecie podczas Zwiastowania zaakceptowała Bożą wolę wyrażoną przez archanioła Gabriela. Dziewica Maryja jest zatem antytypem dziewicy Ewy, jest „nową Ewą”. Jednocześnie Maryja jest „orędowniczką”, „adwokatką” (advocata) Ewy. Imię „Ewa” z języka hebrajskiego oznacza „matka żyjących”, zatem biblijna Ewa reprezentuje nie tylko samą siebie, ale również całą upadłą ludzkość. Jako że Maryja przez swoje posłuszeństwo Bogu dała światu Odkupiciela, naprawiła w ten sposób grzeszne nieposłuszeństwo Ewy wraz z jego konsekwencjami. W ten sposób staje się „orędowniczką” Ewy (Advocata), gdyż naprawia jej błąd, a nawet sprawia, że możemy go nazwać „szczęśliwą winą” (felix culpa).